ROBERT PASHLEY -ΠΑΣΛΕΙ ΡΟΜΠΕΡΤ - 1805- 1859

Ένας από τους καλύτερους περιηγητές που επισκέφτηκαν το νησί μας είναι ο Άγγλος δικηγόρος και μετέπειτα δικαστής Robert Pashley που έφτασε στην Κρήτη τo 1834. Σκοπός του ταξιδιού του είναι να επισκεφθεί τις αρχαίες θέσεις της Κρήτης και να τις ταυτίσει με πόλεις που είναι γνωστές από τα αρχαία κείμενα. Είναι άτομο σοβαρό και εκφράζει παρορμητικά τις σκέψεις του με χιούμορ αλλά και πολλές φορές με ειρωνεία. Προτιμάει τους Έλληνες από τους Τούρκους και τους Σφακιανούς από τους υπόλοιπους Κρητικούς. Ασχολείται με πολλά θέματα, όπως την θρησκεία, την κοινωνική και οικονομική κατάσταση αλλά και τις παραδόσεις. Οι περιηγητικές εντυπώσεις του «TRAVELS IN CRETE», γραμμένες το 1837 έκαναν γνωστό τον συγγραφέα που από τότε τον συναντάμε σχεδόν σε όλα τα βιβλία που ασχολούνται με την ιστορία της Κρήτης.
Λίγα στοιχεία για την κατάσταση που επικρατούσε τότε στην Κρήτη
1830-1840 είναι η περίοδος της Αιγυπτιοκρατίας , με το πρωτόκολλο του Λονδίνου η Κρήτη περνά στα χέρια του αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή. Πολιτικός διοικητής της νήσου αναλαμβάνει ο Μουσταφάς Ναιλή (Γκιριτλής). Τα πρώτα χρόνια που συμπίπτουν και με τον ερχομό του Πάσλει ήταν χρόνια ειρηνικά .

22 Απριλίου 1834

…….Μόλις περάσαμε την κορυφογραμμή, συναντήσαμε δεξιά μας την Νοκιά. Αμέσως μετά αντικρίσαμε τον κόλπο της Κισάμου…..φτάσαμε σε μια πηγή και λίγα λεπτά αργότερα είδαμε την πεδιάδα της Κισάμου, που είχε μήκος τέσσερα μίλια και πλάτος ένα. Είναι σπαρμένη με σιτάρι, αλλά έχει και πολλά ελαιόδενδρα……Το Καστέλι βρίσκεται κοντά στην άλλη της άκρη. Αφού προχωρήσαμε ένα μίλι, βρεθήκαμε πάνω από την Νοπία, (Νοπήγεια) στην ανατολική άκρη της πεδιάδας. Ένα ποτάμι ρέει δυτικά του χωριού(την εποχή εκείνη μάλλον το χωριό ήταν χαμηλά ) και το χωρίζει από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Μας συνοδεύει τώρα και ένας Έλληνας από την Νοπία, ο Αντώνιος Χαραδάκης, που συναντήσαμε πριν από μισή ώρα και προσφέρθηκε αμέσως να με οδήγηση στα αρχαία κατάλοιπα, κοντά στην εκκλησία που μοιάζει να έχει χτιστεί στη θέση ενός αρχαίου ναού.

….Ο προσανατολισμός της εκκλησίας είναι Β.-Ν., και όχι Α.-Δ. όπως συνηθίζεται στις ορθόδοξες ελληνικές εκκλησίες. Αυτή η αρχιτεκτονική ιδιομορφία του κτίσματος σάστισε τόσο τον οδηγό μου όσο και εμένα .
….Θα προσθέσω ότι, στη νοτιοανατολική γωνία της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου υπάρχει τμήμα κυκλικού τοίχου. Έμαθα από τον Αντώνιο (Χαραδάκη) ότι την εποχή της επανάστασης οι Έλληνες έσκαψαν εδώ «και βρήκαν μια γυναίκα και ένα παιδί από μάρμαρο και τα έστειλαν στο Ανάπλι». (Που να βρίσκεται άραγε σήμερα;). Ήταν είκοσι πέντε αυτοί που έσκαψαν και ο καθένας έλαβε αργότερα εννέα δολάρια από την πώληση των αγαλμάτων (σίγουρα πουλήθηκε σε Αμερικανούς). Εξάλλου αργότερα ήρθε εδώ ένας Μήλιος, ο Ιωάννης, ο επονομαζόμενος Αντίκα-Γιάννης, επειδή ήταν έμπορος αρχαιοτήτων. Μου λένε μάλιστα διάφορες καταπληκτικές ιστορίες σχετικά με την εμφάνιση ενός υπερφυσικού νέγρου ο οποίος, όταν οι ανασκαφές ανακάλυψαν κάποια είσοδο, στάθηκε μπροστά με το σπαθί του απαγορεύοντας τους να δουλέψουν και τους εμπόδισε να συνεχίσουν.
Πριν διασχίσω το ποταμάκι για να επισκεφτώ τα κατάλοιπα στην εκκλησία, συνάντησα τον αλβανό κυβερνήτη της Κισάμου (από το 1830 και για δέκα χρόνια βάσει του πρωτοκόλλου του Λονδίνου η Κρήτη παραχωρήθηκε στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή, η λεγόμενη Αιγυπτιοκρατία ) να κάθεται κάτω από ένα δένδρο κοντά στο χωριό, καπνίζοντας την πίπα του και περιμένοντας τους χωρικούς να του ετοιμάσουν το γεύμα. Αναρωτιόταν ποιος ο σκοπός των ερευνών μου στην περιοχή, για τις οποίες είχε πληροφορηθεί από τον καπετάν Μανιά (πρόκειται για τον οδηγό που τον έφερε στην Κίσαμο) και τον οδηγό μου από την Νοπία. Κατάφερα με δυσκολία να του εξηγήσω …..
…Αφού ολοκλήρωσα την έρευνα των ερειπίων στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (σήμερα έχουν γίνει σωστικές ανασκαφές στην περιοχή με αξιόλογα ευρήματα καθώς και ναός αρχαιότερος στα θεμέλια της εκκλησίας ) ανέβηκα σε ένα μικρό λόφο που βρίσκεται ένα τέταρτο του μιλίου Ν.-Ν.Α .της εκκλησίας και νότια της Νόπιας (σημερινά Τρουλιά) Στην νοτιοδυτική πλαγιά του λόφου υπάρχουν δύο τετράγωνοι πύργοι οι οποίοι ενώνονται με τοίχο μήκους τριάντα βημάτων…………Πρόκειται μάλλον για φρούριο, ενώ από την τοιχοδομία φαίνεται ότι πρέπει να ήταν έργο Ελλήνων ή των Σαρακηνών του ενάτου αιώνα ή της τελευταίας βυζαντινής περιόδου …….. Τα κατάλοιπα στην εκκλησία, αν και ισχνά, αρκούν για να υποδηλώσουν ότι κάποτε υπήρχε εδώ μια αρχαία πόλη. Δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι βρισκόμαστε στη θέση της Μήθυμνας . (ελάχιστοι είναι αυτοί που υποστηρίζουν την ύπαρξη της αρχαίας Μήθυμνας , όμως στις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν τα έτη 1983-1984 υπό την επίβλεψη της αρχαιολόγου κ Μ.Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη εντοπίστηκε σπουδαίος οικισμός με αρχιτεκτονικά λείψανα όλων των χρόνων του μινωικού πολιτισμού, της κλασσικής περιόδου της ελληνιστικής, καθώς και της εποχής της ρωμαιοκρατίας, δηλαδή από του 5ου αι.π.Χ και έως τα παλαιοχριστιανικά χρόνια , πιθανότατα η αρχαία κρητική πόλη Μήθυμνα αρχαιολογικό δελτίο 46 σελ. 412 του 1991).
…..Φύγαμε από την Νοπία, τη θέση της Μήθυμνας, (είναι σίγουρος πλέον ότι υπάρχει η πόλης Μήθυμνα) σαράντα πέντε λεπτά μετά την μία. Περάσαμε τον Δραπανιά, διασχίσαμε τον Τυφλό και στην συνέχεια αφού προσπεράσαμε τους Κουρβαλώνες (Κουρφαλώνας) φτάσαμε στις δύο και πενήντα στον ποταμό Καμάρα. Στην μία όχθη παρατήρησα την ογκώδη βάση μιας γέφυρας.Το χωριό Καμάρα είχε κάποτε σαράντα με πενήντα σπίτια, αλλά τώρα είναι ένας σωρός ερειπίων «όλοι οι κάτοικοι ήταν μωαμεθανοί, και μαζί με τους ομόθρησκους τους της περιοχής είχαν καταφύγει στο Καστέλι όπου είχαν πολιορκηθεί από τους επαναστάτες Έλληνες και τελικά πέθαναν σχεδόν όλοι από πανούκλα, (η επιδημία της Βουβωνικής πανώλης εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Κίσαμο γύρω στο 1815,αλλά και το 1823 όταν ο Τομπάζης πολιόρκησε το φρούριο στο Καστέλι, αναφέρεται δε και από άλλους περιηγητές, όπως ο Αυστριακός F. Sieber 1817). Μισό μίλι αργότερα φτάσαμε στο Καστέλι όπου, λίγο πριν μπούμε στην πόλη, παρατήρησα μερικά αρχαία θολωτά σπήλαια στο Τούρκικο νεκροταφείο «είναι σχεδόν υπόγεια». (Μάλλον εννοεί το αρχαίο νεκροταφείο που βρίσκεται δυτικά του Δημαρχείου οικόπεδο Φαντάκη).
Μέσα στην πόλη υπάρχουν γύρω στα δεκατέσσερα με δεκαπέντε τμήματα κιόνων από μάρμαρο και γρανίτη, ένα ιωνικό κιονόκρανο, η βάση ενός άλλου κίονα και ορισμένα υπολείμματα τοίχων. Εξ΄άλλου περισσότερα ερείπια που αποδεικνύουν ότι κάποτε υπήρχε και άνθισε εδώ μια σημαντική πόλη είναι διασκορπισμένα σε απόσταση ενός μιλίου γύρω από το Καστέλι .
……Επισκέφτηκα τον αλβανό διοικητή του φρουρίου που συναντήσαμε ενώ μελετούσα τα αρχαία κατάλοιπα. Με δέχτηκε με τυπική ευγένειας. Όταν του έδειξα την επιστολή του Πασά (την περίοδο αυτή πολιτικός διοικητής του νησιού ήταν ο Μουσταφά Ναιλή πασάς ο επονομαζόμενος Γκιριτλής) ανακάλυψα ότι ο αρναούτης δεν ήξερε να διαβάζει, γεγονός που δεν με ξάφνιασε καθόλου. Ωστόσο, κάλεσε αμέσως ένα καδή για να τελέσει χρέη γραμματικού. Με τον καδή και ένα άλλο Τουρκοκρητικό της περιοχής συζήτησα για την πολιορκία στο Καστέλι και τα βάσανα των εγκλείστων στο φρούριο μωαμεθανών όπου η πανούκλα είχε εξαπλωθεί.
……Φεύγοντας από το Καστέλι συνεχίσαμε προς τα νοτιοδυτικά (μάλλον εννοεί νοτιοανατολικά). Περισσότερα από τα μισά ελαιόδενδρα που συναντήσαμε ήταν ακαλλιέργητα και το έδαφος αποκάτω ήταν γεμάτο θάμνους και χαμόκλαδα. Σε μισή ώρα φτάσαμε στο Κάτω Παλαιόκαστρο και συνεχίσαμε την ανάβαση, επί μισή ακόμα ώρα ως το Άνω Παλαιόκαστρο (Πολυρρήνια). Πριν φτάσω στο χωριό παρατήρησα κατάλοιπα αρχαίων τειχών, ενώ μόλις μπήκα είδα ένα περίεργο πύργο.
Απείχαμε ακόμα πολλές μέρες από την ώρα της λύτρωσης από την ελληνική νηστεία, και ξαφνιάστηκα όταν είδα ένα χωρικό, τον οικοδεσπότη μας (ενώ σε όλα τα χωριά που επισκέφτηκε αναφέρει το όνομα του οικοδεσπότη στην Πολυρρήνια το ξέχασε) για εκείνο το βράδυ, να ετοιμάζεται να ψήσει κρέας. Όταν τον ρώτησα, μου είπε ότι ένα από τα πρόβατα είχε αρρωστήσει και έτσι το έσφαξε «δια τα παιδιά –να φάγωσι την Λαμπρή». Μη θέλοντας λοιπόν να στερήσω από τα παιδιά έστω λίγο από τα πασχαλινό τους γεύμα, δειπνήσαμε με αυγά και σαλάτα από άγρια σπαράγγια, τα οποία δεν είναι και τόσο νόστιμα…..

23-Απριλίου 1834
Τα σύννεφα ήταν απειλητικά σήμερα το πρωί και δεν είχα ακόμα προλάβει να ανέβω στην αρχαία ακρόπολη ,όταν οι ψιχάλες άρχισαν να με ενοχλούν ……
……Παρά την νεροποντή ερεύνησα τα αρχαία .Από την κορυφή της ακρόπολης διακρίνεται προς τα Ν-Ν.Δ το Καστέλι, που απέχει σχεδόν σε ευθεία γραμμή δύο μίλια.
……Στην δυτική πλευρά τα τείχη και οι λίθοι που έχουν μήκος 2-3 πόδια ,και ύψος από 10-20 πόδια είναι οριζόντια τοποθετημένοι. Είμαι σίγουρος ότι πρόκειται για υπολείμματα τειχών που έκτισαν οι Αχαιοί και οι Λάκωνες. Νοτίως του τείχους και στο μέσον της απόστασης μεταξύ της ακρόπολης και του δυτικού άκρου, υπάρχουν ερείπια που πιθανότητα ανήκουν σε κάποιο ναό. Η σύγχρονη ελληνική εκκλησία που κτίστηκε εδώ είναι ερειπωμένη. (πρόκειται για το μέρος που βρίσκονται οι Άγιοι Πατέρες (1887), που κτίσθηκε πάνω σε παλαιότερη Βυζαντινή και αυτός σε αρχαίο ναό των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, όπως δηλώνει και το εντυπωσιακό κτίριο λατρευτικής χρήσης που ανακαλύφτηκε από τον αρχαιολόγο Β .Θεοφανίδη 1942-1944). Φύγαμε από το Παλαιόκαστρο στις τρεις και μετά από μια κατάβαση και μια ανάβαση δύο μιλίων διασχίσαμε τον πρώτο από τους τρεις ή τέσσερις οικισμούς που είναι γνωστοί σαν Λουσακιές. Στις τέσσερις και μισή φτάσαμε στο κεφαλοχώρι Μεσόγεια που απέχει δύο σχεδόν μίλια από την θάλασσα. Από εδώ διακρίνονται τα νησιά που οι Ιταλοί αποκαλούν Tserigo και Cerigotto Το τελευταίο ονομάζεται Σαιγιλία από τους Έλληνες (Συγκλιό σήμερα για μας ). Μοναδικοί μωαμεθανοί κάτοικοι στα Μεσόγεια είναι δύο Σουμπάσιδες(;)Εδώ παράγεται μεγάλη ποσότητα κρασιού ,η παραγωγή ξεπερνάει κατά πολύ τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας ,έτσι είναι το κυριότερο εξαγωγικό προϊόν της περιοχής. (στην συνέχεια προσπαθεί να καταλάβει βάσει της γεύσης και του χρώματος ποία η ονομασία που ταιριάζει στο κρασί αυτό, είναι ίδιο με την σύγχρονη μαλβαζία αλλά μοιάζει περισσότερο με το κρασί πόρτο).

Όλη η περιοχή γύρω από τα Μεσόγεια είναι διαιρεμένη από αμπέλια. Σύμφωνα με τους χωρικούς ,τα τρία μικρά νησάκια που διακρίνονται απέναντι….ονομάζονται « Της Ακτής τα νησιά» και Ακτή το όνομα της περιοχής στην δυτική παραλία…………
…Μετά από μια σύντομη παραμονή στα Μεσόγεια ,πήγαμε στο Καβούσι που ανήκει στην ίδια περιφέρεια και βρίσκεται κοντά στην θάλασσα. Είναι το πλησιέστερο κατοικημένο μέρος στο Κουτρί, όπως ονομάζεται σήμερα η Φαλάσαρνα.
Ο οικοδεσπότης μου στο Καβούσι είχε εννέα αδέλφια ,επτά από αυτούς έπεσαν στην επανάσταση. (Ο οικοδεσπότης ονομάζεται Γεωργάκης Λιγοψύχης).
Το δείπνο μας ήταν βραστές αγκινάρες, σερβιρισμένες με πολύ λάδι, αυγά και εξαίρετο κρασί από τα Μεσόγεια.

24- Απριλίου- 1834
Η ασυνήθιστη εμφάνιση ξένων στην περιοχή, είχε σαν αποτέλεσμα να συγκεντρωθούν, λίγο πριν το χάραμα, οκτώ με δέκα άτομα από την γειτονία…….Πεταλίδα είναι το όνομα του βορειότερου από τα τρία νησάκια. Το δεύτερο είναι το Μεγαλονήσι, παρά το μικρό του μέγεθος και το τρίτο το Πρασονήσι.
Ξεκινήσαμε στις οκτώ για να επισκεφτούμε τα κατάλοιπα της πόλης (Φαλάσαρνα) και φτάσαμε μετά από μία ώρα……………..Το πρώτο πράγμα που μας υπενθυμίζει ότι βρισκόμαστε κοντά σε αρχαία πόλη, είναι μια ομάδα τάφων, περίπου τριάντα, λαξεμένων σε βράχο. Λίγο παρακάτω βλέπουμε ένα μεγάλο κάθισμα, (καταλήγει στο συμπέρασμα ότι είναι θρόνος προς τιμήν του Ποσειδώνα ή της Δίκτυννας θεάς).
Τα κατάλοιπα των τειχών της Φαλασάρνας είναι σχετικά καλά διατηρημένα. Διακρίνεται ακόμα το ακρωτήριο με την ακρόπολη …..και το λιμάνι που αμέσως το διακρίναμε. (Φαίνεται ότι οι προσχώσεις σε 170 χρόνια έφτασαν πάνω από ένα μέτρο). Η εκκλησούλα του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται διακόσα βήματα από την βόρεια άκρη της πόλης, στο σημείο αυτό υπάρχουν λατομεία …..ένας βοσκός που είχε το κοπάδι του εκεί κοντά μας πρόσφερε μυζήθρα που φάγαμε με ψωμί. Ξεγελάσαμε την πείνα μας μετά τον πρωινό περίπατο και πήραμε το δρόμο της επιστροφής στο Κουτρί.
Ο οικοδεσπότης μας, (Ο ΛΙΓΟΨΥΧΗΣ) …με άλλους χωρικούς που μας συνόδευαν μου μίλησε για μια ανακάλυψη, πριν μερικά χρόνια κοντά στο χωριό ορισμένων αγαλμάτων και ειδώλων. Ο Έλληνας που τα βρήκε τα έκρυψε …..και μόνο όταν ξεψυχούσε πλέον είπε που τα είχε κρύψει. Ο καπετάν Μανιάς ,του οποίου ο αρχαιολογικός ζήλος εκδηλώνεται καθημερινά ……..υποστήριξε τις ελπίδες του οικοδεσπότη μου. Εν τούτοις, ο ισχυρισμός ότι τα είδωλα ήταν μικρά και χρυσά, με έκανε να υποψιαστώ πως δεν θα βρίσκαμε τίποτα.

25 – Απριλίου - 1834

Η ανασκαφή άρχισε νωρίς σήμερα το πρωί με μισή ντουζίνα άντρες που μετά από 6-7 ώρες εργασίας δεν είχαν βρει τίποτα …….ούτε μέσα αλλά ούτε έξω από το σπίτι. Έφυγα αφού αντάμειψα τους ανθρώπους για τον κόπο τους.
Αρχίσαμε αμέσως την ανάβαση της δυτικής πλαγιάς του όρους Ηλίας (Προφήτης Ηλίας). Τα περισσότερα ελαιόδενδρα που συναντήσαμε ήταν ακαλλιέργητα. Αυτή η ανάβαση διαρκεί 40 λεπτά ……….Η πλαγιά διακόπτεται από 3 φαράγγια ,από το τρίτο φαράγγι βλέπουμε το Σφηνάρι Κατεβαίνουμε σε μια εύφορη κοιλάδα καλλιεργημένη με στάρι και ελαιόδενδρα, συνεχίζουμε επί μισής ώρας προς τον νότο και στις έξι φτάνουμε στο Καμποσελόραχο.( Κάμπος Κισάμου). Απέχουμε 2 μίλια από την θάλασσα…….Πρέπει να προσθέσω ότι δεν βρισκόταν κανένας αρσενικός στο χωριό. Μια γυναίκα με ρώτησε ποια ήταν η δουλειά μας και γιατί είχαμε έλθει εκεί ,….Ωστόσο ο φόβος της ήταν πολύ μεγάλος…….Μείνανε λοιπόν έξω έως ότου εμφανίστηκε στο χωριό ένας άνδρας που μας υποδέχτηκε με την γνωστή φιλοξενία. Το δείπνο μας ήταν γάλα και αυγά.

26 – Απριλίου – 1834

Το χωριό έχει σήμερα μόνο σαράντα σπίτια και πληρώνει 58 χαράτσια. Ο Καμποσελόραχος και η Κουνονή (το Κούνενι σημερινή Βάθη) είναι τα μεγαλύτερα χωριά στην περιοχή που ονομάζεται Εννέα-χωριά. Η ομοιότητα δε ανάμεσα στο Ιναχώριον και στα Εννιά –χωριά μου φέρνει στο μυαλό την αρχαία παράκτια πόλη της περιοχής……..
Φύγαμε από τον Καμποσελόραχο στις 8. μετά από μια μικρή κατάβαση συναντήσαμε ένα μικρό καταρράχτη. Είναι ο πρώτος που βλέπω στο νησί…… Το βουνό καλύπτεται από θάμνους και κουμαριές. Τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο συλλέγουν τους καρπούς για να φτιάξουν ρακί………οι καρποί είναι νόστιμοι, πράγμα που δεν μπορούμε να ισχυριστούμε και για το ποτό που παράγεται από αυτούς……

…Προσπεράσαμε την Κεραμούτι (Κεραμωτή) ,και λίγα λεπτά μετά της εννέα φτάσαμε στο Αμυγδαλοκεφάλι. Συνεχίζουμε προς την ίδια κατεύθυνση και αφού προσπεράσαμε τα Μακεριανά και τα Βαβουλιανά φτάνουμε στις δέκα και μισή στην Κουνονή. Ένα μίλι πριν το χωριό βρήκαμε ένα ντόπιο χριστιανό χωρικό και, ως συνήθως έπιασα συζήτηση την οποία συνεχίσαμε μέχρι το χωριό. Καθώς πλησιάζαμε όμως είδα ένα αρναούτη, τον οποίον μπορεί κανείς να αναγνωρίσει αμέσως από την φορεσιά που διαφέρει παρά πολύ από την κρητική, καθώς και από το μουσκέτο (τουφέκι) που κρέμεται στον ώμο του αλλά και τα πιστόλια στη ζώνη. Ρώτησα λοιπόν τον χωρικό
-«Ώστε έχετε αρναούτηδες στο χωριό σας, πόσοι είναι;» Δεν μου απάντησε. Επανέλαβα την ερώτηση και αυτός ο κακόμοιρος προφανώς τρομοκρατημένος, πλησίασε το άλογο μου και κάτι μου ψιθύρισε. Αναμφίβολα σε μια χώρα όπου η απερισκεψία του λόγου μπορεί να γίνει αφορμή να χάσεις το κεφάλι σου, οι άνθρωποι είναι πολύ προσεκτικοί.
……Μετά την Κουνονή τα βουνά είναι γυμνά ,αλλά υπάρχουν και αρκετοί βοσκότοποι για τα πολυάριθμα κοπάδια της περιοχής. Δέκα λεπτά πριν της 11 βλέπουμε ένα ποτάμι που πέφτει από τον βράχο σε βάθος εξήντα ποδών «είναι ένας πολύ όμορφος καταρράκτης» (πρόκειται για τον σπουδαιότερο καταρράκτη της Στυγός όπως τον αναφέρει ο Leake)…….εμείς συνεχίσαμε με προορισμό το Σέλινο-Καστέλι….

Στο στατιστικό παράρτημα του βιβλίου αναφέρει

1ον Εξαγωγές
α) Λάδι 3.500.000 οκάδες
β) Τυρί 50.000 «
γ) Μήλα 150.000 «
δ) Χοχλιοί 20.000 «
ε) Μέλι 14.000 «

2ον Πληθυσμός διαμερισμάτων 1834
Χριστ. Μουσ.
Α) Νοχιά 28 0 οικογένειες
Β) Βουκολιές 0 50 «
Γ) Ρούματα 35 35 «
Δ) Ποταμίδα 50 10 «
Ε) Δραπανιάς 30 0 «
ΣΤ) Τοπόλια 50 2 «
Ζ) Καστέλι 0 30 «
Η) Καλάθενες 30 2 «
Θ) Μεσόγεια 216 15 «
Ι) Λουσακιές 40 6 «
Κ) Εννέα-χωριά 286 45 «

3ον Συνοπτικός πίνακας πληθυσμού 1834
Κίσαμος πρωτ Καστέλι 1458 χριστ. 337 μουσ. ( οικογένειες)
Σέλινο « Ροδοβάνι 500 « 451 « «
Όταν ο συνολικός πληθυσμός της Κρήτης ήταν 129.000 άτομα